Η Μονή της Μεγίστης Λαύρας είναι η πρώτη στην ιεραρχία των αγιορείτικων μονών και η μεγαλύτερη σε έκταση. Άλλες ονομασίες με τις οποίες φέρεται σε παλαιότερα έγγραφα είναι "Λαύρα των Μελανών", "Λαύρα του κυρού Αθανασίου", "Λαύρα του αγίου Αθανασίου", "Μεγάλη Λαύρα", ή και απλώς "Λαύρα" που σημαίνει πολυάνθρωπο μοναστήρι.
Βρίσκεται λίγο βορειοτερα του νοτιοανατολικού άκρου της χερσονήσου του Άθω, πάνω σ΄ ένα πλάτωμα βράχου. Απέχει 1,5 ώρα από τις Καρυές με αυτοκίνητο και γύρω στις 7 ώρες πεζοπορία, ενώ από την ακτή περίπου 20 λεπτά, όπου και βρίσκεται ο αρσανάς της μονής. Γενικά ο δρόμος αυτός είναι δύσκολος. Χωμάτινος, με πολλές και απότομες στροφές, στενός και από κάτω γκρεμός και η θάλασσα. Ποτάμια πέρναγαν πάνω από το δρόμο και πάνω από τα ποτάμια πέρναγε το λεωφορειάκι. Μια βροχή 2 ωρών να πέσει και η διάβαση γίνεται απαγορευτική. Γι αυτό άλλωστε στην είσοδο της μονής δημιουργήθηκε πρόσφατα ελικοδρόμιο, εξ ανάγκης. Το μοναστήρι είναι πολύ μεγάλο, με οχυρωματικούς πύργους με προβολικούς οχετούς, τις "ζεματίστρες" στις εισόδους της μονής από όπου έριχναν καυτό λάδι για να αντιμετωπίζουν τις επιδρομές των πειρατών, κατά ιδία άρχιτεκτονική εφαρμογή των κάστρων. Ακόμα, έξω βρισκόταν ένας νερόμυλος, καλλιέργειες (λαχανικά) και το νεκροταφείο, ενώ ψηλά στο βουνό το ασκηταριό του Αγ. Αθανασίου.
(2007). Λέγεται ότι η ηλικία του ξεπερνά τα 1000 χρόνια.]]
Η μονή ιδρύθηκε, πανω στο σημείο που πιθανολογείται ότι ήταν η αρχαία πελασγική πόλη Ακρόθωσι, από τον Άγ. Αθανάσιο τον Αθωνίτη το 963 μ.Χ. που ο ίδιος με την ακολουθία του έκτισε στην αρχή το τετράπλευρο τείχος στη συνέχεια το καθολικό της Μονής και τέλος τις σειρές των κελλιών, κατά προτροπή και χρηματοδότηση του φίλου του, αυτοκράτορα του Βυζαντίου Νικηφόρου Φωκά. Μια ερμηνεία για τη στάση αυτή του αυτοκράτορα είναι η φιλοσοφία του για το μοναχισμό. Τον προτιμούσε σε απόκρημνα και δύσβατα μέρη. Συνηγορούν προς αυτό τόσο η απαγόρευση του για την ίδρυση μονών σε αγροτικές περιοχές, όσο και η βαριά φορολογία στην εκκλησιαστική περιουσία. Λέγονταν επίσης ότι επιθυμούσε σφόδρα να εγκαταλείψει αργότερα το θρόνο και να μονάσει στη Μεγίστη Λαύρα. Βεβαίως, μπορεί να υπάρχουν και άλλες ερμηνείες. Εκείνο που είναι σίγουρο είναι πως δεν πρόλαβε να πραγματοποιήσει τον πόθο του να μονάσει, καθώς δολοφονήθηκε ενώ κοιμόταν από την γυναίκα του Θεοφανώ και τον ανηψιό του Ιωάννη Τσιμισκή, μετέπειτα αυτοκράτορα. Και όπως αναφέρει η παράδοση, βρέθηκε να κοιμάται πάνω σε ένα μοναχικό ράσο.
Μπαίνοντας από την κεντρική πύλη, στα αριστερά του θόλου που σχηματίζεται, βρίσκεται μια τοιχογραφία της Παναγίας. Κάποιος αλλόθρησκος την πυροβόλησε με τρεις σφαίρες (τα σημάδια των οποίων φαίνονται). Μια από αυτές εξοστρακίστηκε και τον πέτυχε στην καρδιά. Στο περίβολο υφίσταται το παρεκκλήσιο (ένα από τα 37 της μονής) της Παναγίας της Κουκουζελιώτισσας, όπου και η θαυματουργός εικόνα. Πήρε το όνομα της από τον Αγ. Ιωάννη τον Κουκουζέλη, περίφημος για την ψαλτική του ικανότητα και πρωτοψάλτης των ανακτόρων. Ποθώντας όμως το μοναχικό βίο έφυγε κρυφά και ήρθε στη Μ. Λαύρα με άλλο όνομα για να μη το βρει ο αυτοκράτορας και παριστάνοντας τον αγράμματο και αδαή. Ανέλαβε, αυτός ο μορφωμένος, ο αξιωματούχος, ο πολλά τιμώμενος, το διακόνημα του βοσκού. Όμως ο αυτοκράτορας που είχε βάλει λυτούς και δεμένους τον ανακάλυψε. Θαύμασε την ταπεινότητα του και δεν τον ανάγκασε να επιστρέψει στην Κωνσταντινούπολη. Έτσι παρέμεινε στο μοναστήρι όπου έγινε πρωτοψάλτης. Κατά μία παράδοση, μια μέρα που έψελνε έμπροσθεν της εικόνας, κουράστηκε και νύσταξε. Τότε η Παναγία από την εικόνα μίλησε και του είπε: ``Κουράγιο, συνέχισε και εγώ θα σε ανταμείψω.`` Και του έδωσε ένα χρυσό νόμισμα. Το καθολικό της μονής είναι αρκετά μεγάλο. Θαυμάσια είναι η βαριά δίφυλλη ξύλινη θύρα που χωρίζει τη λιτή από το κυρίως ναό, δωρεά του Φωκά, λάφυρο του από πολέμους. Ακόμα ποιό θαυμάσιο είναι το ψηλό περίτεχνο τέμπλο. Στο διπλανό κολλητό παρεκκλήσι βρίσκεται ο τάφος του Αγ. Αθανασίου, ο οποίος όμως δεν έχει ανοιχτεί ποτέ. Μια φόρα πήγε ένας πατριάρχης Αλεξανδρείας που ευλαβούταν πολύ τον Άγιο να πάρει λείψανο από τον τάφο του. Μόλις όμως τον άνοιξε, κεραυνοί και αστραπές έβγαιναν από αυτόν. Από τότε κανείς δεν τόλμησε να τον ανοίξει. Το δε 1981 (σχετικά πρόσφατα) που το μοναστήρι από ιδιόρρυθμο (ο κάθε μοναχός ζούσε όπως ήθελε) άλλαξε σε κοινοβιακό (υπακοή στον ηγούμενο, κοινή προσευχή, τράπεζα κ.τ.λ.), στις εορτές ενώπιον πολλών προσκυνητών ο τάφος έβγαζε πολύ μύρο. Το παρεκκλήσι αυτό, κάποτε ήταν αφιερωμένο στον Άγιο και το καθολικό στην Παναγία. Όμως, παρουσιάστηκε η Παναγία στον ύπνο του ηγουμένου και τον διέταξε το καθολικό να αφιερωθεί στη μνήμη του Αγίου Αθανασίου στις 5/7, ενώ το παρεκκλήσιο αφιερώθη στους 40 μάρτυρες.,br> Η Tράπεζα, βρίσκεται ακριβώς απέναντι από την εκκλησία, παρεμβαλλόμενης της φιάλης και ενός πανύψηλου και παμπάλαιου, όπως φαινόταν από τον κορμό, κυπαρισσιού το οποίο είναι πάνω από 1000 χρονών, καθώς φυτεύτηκε από τον Άγ. Αθανάσιο ο οποίος σκοτώθηκε μαζί με άλλους 6 μοναχούς πέφτοντας από μια σκαλωσιά το 1000 ή το 1001.
H ακμή της Μεγιστης Λαύρας άρχισε απο την ίδρυσή της όπου στο
τέλος του 10ου αιώνα έχει εκατόν εξήντα μοναχούς, ενώ τον 11ο αιώνα
επτακόσιους.
Ο χρυσός αιώνας όμως της μονής θεωρείται ο 14ος αιώνας κατά τον
οποίο εμόνασαν πολλοί άγιοι πατέρες μεταξύ των οποίων και ο μεγάλος
ησυχαστής Γρηγόριος ο Παλαμάς. Κατα την διάρκεια του 15ου αιώνα
δέχθηκε πολλαπλές πειρατικές επιδρομές, και υπέστη καταστροφές, με
αποτέλεσμα την υιοθέτηση του ιδιορρύθμου τρόπου λειτουργίας
προκειμένου να λειτουργεί στοιχειωδώς. Εκμεταλευόμενοι οι μοναχοί
της την αναγνώριση ορισμένων ευνοϊκών προνομίων, κατάφεραν κατά το
τέλος του 15ου αιώνα, να αποκαταστήσουν κατεστραμμένα κτίρια και
αγιογράφησαν εκ νέου το Καθολικό και τα Παρεκκλήσια του. Στις 25
Μαρτίου του 1575 η Μονή επανήλθε στο κοινοβιακό σύστημα με σιγίλλιο
του Πατριάρχου Ιερεμία του Γ΄. Η νέα της ακμή συνοδεύτηκε με
καταβολή φόρων για λογαριασμό και άλλων μονών και κράτησε μέχρι τα
τέλη του 18ου αιώνα, οπότε περιέπεσε σε μαρασμό και αργότερα πάλι
στην ιδιορρυθμία. Στα μέσα του 18ου αιώνα ιδρύθηκε στη Μονή το
παλαιότερο τυπογραφικό εργαστήριο το οποίο λειτούργησε στον
Ελλαδικό χώρο.
Κατά την έκρηξη της Ελληνικής επανάστασης η Λαύρα είχε 117
μοναστηριακούς μοναχούς και 448 εξαρτηματικούς ερημίτες, σκητιώτες
και κελλιώτες που πολλοί απο αυτούς συμμετείχαν ενεργά σ΄αυτήν.
Η γεωγραφική της έκταση είναι η μεγαλύτερη του Αγίου Ορους και
είναι 72000 στρέμματα. Οπως προκύπτει απο το τηρούμενο απο
χιλιετίας βιβλίο επονομαζόμενο "Κουβαρά", στην ιστορική της
διαδρομή εμόνασαν εντός της μονής είκοσι επτά πατριάρχες, 150
αρχιερείς, 168 ηγούμενοι, 3400 ιερομόναχοι, και 14000 μοναχοί.
Η μονή Μεγίστης Λαύρας έχει εικοσιένα παρεκκλήσια εσωτερικά της
μονής, και πολλά άλλα εξωτερικά από τα οποία σημαντικότερα είναι
του Προφήτου Ηλιού, Αγίου Γρηγορίου,
Αγίας Παρασκευής και Αγιάσματος του Αγίου Αθανασίου, καθώς και
ο κοιμητηριακός ναός των Αγίων Απόστόλων. Έχει επίσης τρεις Σκήτες
, Καθίσματα , πολλά Κελλιά και Ησυχαστήρια συγκεντρωμένα, ή
διάσπαρτα σε διάφορες περιοχές της, καθώς και ερημητήρια σε
δυσπρόσιτες περιοχές. Δύο είναι σε μορφή οικισμού, όπως η Σκήτη
Αγίας Άννας και η Σκήτη Αγίας Τριάδος ή Σκήτη Καυσοκαλυβίων, τα
οποία και βρίσκονται στη νοτιοδυτική πλευρά της Αθωνικής
χερσονήσου. Η τρίτη είναι η Σκήτη Τιμίου Προδρόμου Μεγίστης Λαύρας
σε μορφή ενιαίου κτιριακού συγκροτήματος και βρίσκεται επάνω από
τον Ακράθω και η οποία είναι ρουμανική.
Τα Κελλιά της Μονής Mεγίστης Λαύρας βρίσκονται στις περιοχές
Προβάτα , Μορφωνού, Κερασιά, Άγιος Νείλος και στις Καρυές. Στις
Καρυές έχει το αντιπροσωπείο που τιμάται στην
Αγία Άννα, οκτώ Κελλιά στα οποία διαμένουν συνολικά 10 μοναχοί,
καθώς και τρία οικήματα και αρκετή δασική έκταση. Μέχρι το 1930
υπήρχαν και άλλα Κελλιά της στη θέση της σημερινής πλατείας του
Πρωτάτου, μεταξύ των οποίων εκείνο των Εκκλησιαστικών και του
Τυπογράφου.
Τα Κελλιά της Μονής αυτής έχουν προσδιορισμένη εδαφική έκταση,
είναι εκατοντάδες, πλην όμως τα περισσότερα είναι ερειπωμένα. Από
αυτά είναι κατοικήσιμα τα 60 και ήδη κατοικούνται τα 45 με 65
εξαρτηματικούς μοναχούς.
H μονή Μεγίστης Λαύρας έχει δέκα Καθίσματα στην ευρύτερη περιοχή
της Από αυτά τα επτά βρίσκονται κοντά στη μονή μεταξύ των οποίων
είναι , το Κάθισμα των Αγίων Αρχαγγέλων ή Κουκουζέλη, όπου εμόνασε
τον 14ο αιώνα ο μεγάλος μελωδός της Εκκλησίας Αγιος Ιωάννης
Κουκουζέλης.
Στην περιοχή Βίγλα και κοντά στη Σκήτη Τιμίου Προδρόμου Μεγίστης
Λαύρας βρίσκεται το Κάθισμα του Ακαθίστου ή Σπήλαιο του Αγίου
Αθανασίου, όπου βρίσκεται το σπήλαιο του Αγίου Αθανασίου. Τέλος σε
απόσταση οκτώ χιλιομέτρων περίπου, βορειότερα της μονής και κοντά
στην μονή Καρακάλου βρίσκεται το Κάθισμα Αγίου Ευσταθίου ή
Μυλοποτάμου.
Σήμερα η μονή Μεγίστης Λαύρας έχει, εξήντα Ησυχαστήρια στις περιοχές Βουλευτήρια, Ήσυχαστήριο Άγιος Βασίλειος ,Βίγλα, Κατουνάκια και Καρούλια. Tα περισσότερα απο αυτά επειδή βρίσκονται σε άνυδρες τοποθεσίες καλύπτουν τις ανάγκες τους με βρόχινο νερό και δεν διαθέτουν δική τους καλλιεργήσιμη έκταση.
της Μεγίστης Λαύρας.]]
Σημειώνεται ότι το καθολικό της Μονής της Μεγίστης Λαύρας αποτελεί το πρότυπο για όλα τα αγειορίτικα καθολικά με το οποίο και εγκαινιάσθηκε η αρχιτεκτονική τυπολογία του τρίκογχου οθωνικού ναού, δηλαδή με δύο μικρότερα ιερά εκατέτωθεν του κυρίως ιερού.
Η Μοναστική δύναμη της Μονής, σύνολο μοναχών και εξαρτηματικών, κυμαίνεται σήμερα στα 320-330 άτομα.
Στη Μονή αυτή αξίζει να δουν οι επισκέπτες τις τοιχογραφίες του Θεοφάνη του Κρητός στο καθολικό που ανάγονται στο 1535 και στη Τράπεζα (1527), καθώς και τον τάφο του Αγίου Αθανασίου του Αθωνίτη, επίσης στο καθολικό. Άξια επίσης ιδιαίτερου θαυμασμού είναι η "φιάλη", το πλούσιο σκευοφυλάκιο και το εικονοφυλάκιο όπως επίσης και το ιστορικό "βαγεναριό" (= κελάρι) με τα τεράστια βαρέλια αποθήκευσης κρασιού ("παραβούτες").
