Τρικάρηνος Όφις

Τον Δεκέμβριο του 2015 τοποθετήθηκε αντίγραφο της στήλης στην αρχική τοποθεσία στους Δελφούς.

Κλασική αρχαιότητα

Κατασκευή

Το μνημείο κατασκευάστηκε την άνοιξη του 478 π.Χ., μερικούς μήνες μετά την ήττα των Περσών στη μάχη των Πλαταιών τον Αύγουστο του 479 π.Χ. από τον συνασπισμό των ελληνικών πόλεων κρατών και τοποθετήθηκε στον ναό του Απόλλωνα στους Δελφούς. Ήταν το ένα από τα δύο γνωστά αναθήματα, στα οποία χαράχτηκαν τα ονόματα των 31 πόλεων, που συμμετείχαν στον συνασπισμό εναντίων των Περσών, με το άλλο να είναι το άγαλμα του Ολυμπίου Διός,το οποίο δεν διασώζεται πλέον, και είναι πιθανό πως υπήρξε και ένα τρίτο ανάθημα με το άγαλμα του Ποσειδώνα στην περιοχή του Ισθμού της Κορίνθου,το οποίο πιθανώς περιείχε μια παρόμοια αφιέρωση.Υπήρχαν μικρές διαφορές με κάποιες πόλεις που κατονομάζονται στο μνημείο των Δελφών (Θεσπιείς, Ερετριείς, Λευκάς, Σίφνος) το οποίο θεωρείται και το αρχικό, οι οποίες, όμως, δεν αναφέρονται στο μνημείο της Ολυμπίας.

Serpentine column — Paulo Moreno @ Flickr

Ο Ηρόδοτος και ο Θουκυδίδης κάνουν μνεία του τρίποδα ως σύμπλεγμα φιδιών που τυλίγονταν το ένα γύρω από το άλλο σχηματίζοντας το κύριο σώμα της στήλης καταλήγοντας σε τρία κεφάλια.

Αρχική επιγραφή και Παυσανίας

Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, η ορειχάλκινη στήλη χυτεύθηκε από το μέταλλο των Περσικών όπλων που συλλέχθηκαν από το πεδίο της μάχης. Το όλο μνημείο ήταν αφιερωμένο στον θεό Απόλλωνα και τοποθετήθηκε δίπλα στον βωμό των Χίων μπροστά στον ναό του Απόλλωνα στους Δελφούς. Ο Θουκυδίδης επίσης αναφέρει πως η αρχική επιγραφή, η οποία συντέθηκε από τον Σιμωνίδη τον Κείο, ανέφερε μόνο τον Σπαρτιάτη στρατηγό Παυσανία κατά την επιθυμία του ίδιου, εξιστορώντας πώς ως ο ηγέτης των Ελλήνων νίκησε τους Μήδες, με την παρακάτω επιγραφή:

Istanbul - Serpentine Column — Malcolm Bott @ Flickr

Το συγκεκριμένο κείμενο του αναθήματος εξόργισε τις υπόλοιπες ελληνικές πόλεις οι οποίες συμμετείχαν στον πόλεμο, και κατέφυγαν στο συμβούλιο της Αμφικτυονικής Συμμαχίας ζητώντας την αλλαγή της επιγραφής. Οι αρχές της Σπάρτης εισάκουσαν την απόφαση του συμβουλίου, και παρακάμπτοντας τον Παυσανία έσβησαν το επίγραμμα αυτό και τοποθέτησαν τα ονόματα των 31 ελληνικών πόλεων που συμμετείχαν στην κοινή προσπάθεια κατά των Περσών. Ο κατάλογος των ονομάτων φαίνεται να οριστικοποιήθηκε το 479 π.Χ., έτος κατά το οποίο έγινε το αφιέρωμα του μνημείου.

Ο συγγραφέας του 2ου αιώνα μ.Χ. Αθήναιος αναφέρει πως ο Παυσανίας, επιμένοντας στο να αποθανατιστεί για τη συμβολή του στη μάχη, κατά την απόκτηση της πόλης του Βυζαντίου, από την κατοχή των Περσών, οικειοποιήθηκε ένα ορειχάλκινο κρατήρα πάνω στον οποίο χάραξε το παρακάτω επίγραμμα:

Σύντομα, ωστόσο, μετά την παραμονή του στο Βυζάντιο, ο Παυσανίας φέρεται να άλλαξε στρατόπεδο και να προσέφερε τις υπηρεσίες του στην πλευρά των Περσών, πιθανώς λόγω της έλλειψης αναγνώρισης που θεωρούσε πως υπήρχε για τη συμβολή του στη μάχη των Πλαταιών.

Επιγραφές πόλεων

Οι επιγραφές διασώζονται σε μεγάλο βαθμό έως και σήμερα, και υπάρχουν συνολικά 31 πόλεις, οι οποίες αναφέρονται στη Σπαρτιατική διάλεκτο, και θεωρείται πως οι πόλεις είναι οργανωμένες σε 3 κύριες ομάδες επιρροής, της Σπάρτης, της Κορίνθου, και των Αθηνών. Οι επιγραφές εμφανίζονται σε μια μόνο πλευρά της στήλης και δεν βρίσκονται περιμετρικά της. Η στήλη αποτελείται από 28 σπείρες, εκ των οποίων οι 15 μόνο περιέχουν εγχαράξεις, οι οποίες ξεκινούν από την 3η σπείρα από τη βάση και καταλήγουν στην 13η προς την κορυφή.

Tripod of Plataea — Jason@Dynamicmoment @ Flickr

Πέρα από τις πόλεις, ο ίδιος ο χρυσός τρίποδας τον οποίον η στήλη στήριζε, αναφέρεται από τον Διώδορο τον Σικελιώτη πως είχε επιγραφή με το παρακάτω κείμενο:

Καταστροφή του τρίποδα

Ο ιστορικός του 2ου αιώνα μ.Χ. Παυσανίας αναφέρει πως ο χρυσός τρίποδας μαζί με άλλα πολύτιμα αναθήματα καταστράφηκε στη διάρκεια του Γ´ Ιερού Πολέμου το 358 π.Χ. όταν οι Φωκείς χρησιμοποίησαν τον χρυσό για έκδοση νομισμάτων ώστε να στηρίξουν τον αγώνα τους κατά της Αμφικτυονικής συμμαχίας.

Is there a barber shop nearby? — Bosta @ Flickr

Ρωμαϊκή και Βυζαντινή περίοδος

Κατά τις μαρτυρίες του Γάλλου περιηγητή Πέτρου Γύλλιου ο οποίος βρίσκονταν στην Κωνσταντινούπολη από το 1544 έως το 1547, η στήλη μεταφέρθηκε από τους Δελφούς στην Κωνσταντινούπολη με διάταγμα του Ρωμαίου αυτοκράτορα Κωνσταντίνου κατά την περίοδο 336-337 μ.Χ., κατά την επέκταση και καλλωπισμό της αρχαίας πόλης του Βυζαντίου πάνω στην οποία χτίστηκε η Κωνσταντινούπολη. Η στήλη τοποθετήθηκε στην περιοχή του Ιπποδρόμου όπου βρισκόταν μαζί με πλήθος άλλων μνημείων τα οποία ο Κωνσταντίνος μετέφερε από διάφορες περιοχές της αυτοκρατορίας και έφερε στην πόλη. Αναφορές στους διάφορους δελφικούς τρίποδες που βρίσκονταν στον ιππόδρομο κάνουν και ο Ευσέβιος της Καισαρείας και ο Σωκράτης Σχολαστικός ο οποίος αναφέρεται στον τρίποδα ως ὁ σεμνὸς τρίπους, καθώς και ο ιστορικός του 5ου αιώνα Ζώσιμος και ο λόγιος του 14ου αιώνα Νικηφόρος Κάλλιστος.

Κατά τη διάρκεια της Βυζαντινής περιόδου υπάρχουν διάφορα έργα τα οποία κάνουν πιθανές αναφορές στο μνημείο, όπως οι Παραστάσεις Σύντομοι Χρονικαί έργο του 8ου/9ου αιώνα στο οποίο αναφέρεται μνημείο με το επίγραμμα των Μήδων (τῶν Μήδων τοῦ ἐλεγείου), καθώς και το σύγγραμμα Πάτρια Κωνσταντινουπόλεως του 11ου αιώνα όπου γίνεται αναφορά στον δελφικό τρίποδα και τις επιγραφές του. Από τον 15ο αιώνα και έπειτα κυκλοφόρησε η φήμη πως ο Τρικάρηνος Όφις ήταν κάποτε συντριβάνι. Ο Ιταλός οδοιπόρος του 15ου αιώνα Κριστόφορο Μπουοντελμόντι επισκέφτηκε την Κωνσταντινούπολη την δεκαετία του 1420 και ανέφερε πως κατά τις εορταστικές περιόδους τα 3 κεφάλια ανέβλυζαν νερό, κρασί και γάλα αντίστοιχα, ωστόσο θεωρείται αβέβαιο το αν είδε όντως κάτι τέτοιο ή απλώς έκανε μια αναφορά σε μια λαϊκή παράδοση, η οποία όμως αργότερα αναφέρθηκε και από τον Ισπανό Πέντρο Ταφούρ τη δεκαετία του 1430, και σύντομα έπειτα τον Γερμανό Βολφ φον Ζύλνχαρτ με μικρές παραλλαγές. Τον 19ο αιώνα ανακαλύφθηκαν από Βρετανούς αρχαιολόγους σωληνώσεις κάτω από τον τρίποδα οι οποίες φαίνεται να ενισχύουν την υπόθεση σχετικά με το συντριβάνι.

Οθωμανική περίοδος

Η στήλη διασώθηκε από τις 2 αλώσεις της Κωνσταντινούπολης, το 1204 από τους σταυροφόρους της Δ´ Σταυροφορίας, και αυτή του 1453 από τους Οθωμανούς, καθώς, παρότι ο χαλκός ήταν πολύτιμο μέταλλο για λιώσιμο και εκμετάλλευση, η στήλη θεωρούνταν πως είχε μαγικές ιδιότητες. Το οθωμανικό χρονικό Χουνερνάμε, στα τέλη του 16ου αιώνα, αναφέρει πως ο πατριάρχης Γεννάδιος προειδοποίησε τον Μωάμεθ τον Πορθητή πως, αν κατέστρεφε τη στήλη, η πόλη θα γέμιζε με φίδια, ο οποίος, ωστόσο, δεν τον άκουσε και κατέστρεψε μια από τις κεφαλές της στήλης με το όπλο του. Αρκετά νωρίτερα ο Οθωμανός ιστορικός Κεμάλ Πασαζάντε ανέφερε, επίσης, τις αποτροπαϊκές ιδιότητες ως προς τα φίδια το 1512, λέγοντας πως ο Κωνσταντίνος είχε κατασκευάσει το μνημείο αυτό για αυτόν τον σκοπό. Παρόμοιες παλαιότερες αναφορές υπήρχαν και από Ρώσους και Ισπανούς ταξιδευτές και αξιωματούχους.

Στα τέλη του 17ου αιώνα ξεκίνησε να παρατηρείται η απώλεια των κεφαλών, όπου υπάρχουν διάφορες διηγήσεις για το τι συνέβη. Σύμφωνα με μια από αυτές, ήταν ένας μεθυσμένος Πολωνός, μέλος διπλωματικής αποστολής, ο οποίος κατέστρεψε τα κεφάλια από το μνημείο. Ωστόσο, σύμφωνα με τα οθωμανικά χρονικά της εποχής, το μέταλλο απλώς δεν άντεξε το βάρος των κεφαλών και μετά από 2 χιλιετίες κατέρρευσε στις 20 Οκτωβρίου του 1700. Μια από τις κεφαλές ανακαλύφθηκε κατά τις εργασίες συντήρησης του ναού της Αγίας Σοφίας στα μέσα του 19ου αιώνα, κάτι που δείχνει πως οι κεφαλές είχαν μεταφερθεί μακρύτερα από την περιοχή, όπου βρισκόταν το μνημείο. Η εξέταση της κεφαλής που διασώζεται σήμερα και βρίσκεται στο αρχαιολογικό μουσείο Κωνσταντινούπολης, δείχνει στο πίσω μέρος της κεφαλής ενδείξεις χτυπημάτων από κοφτερά αντικείμενα, πιθανώς τσεκούρια.

Serpentine column, 479 BC — Badly Drawn Dad @ Flickr

Σύγχρονη εποχή

Η στήλη σήμερα εξακολουθεί να βρίσκεται στην περιοχή του Ιπποδρόμου της Κωνσταντινούπολης, –περιοχή Ατ Μεϊντάν– η οποία αποτελεί μνημείο παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς της ΟΥΝΕΣΚΟ.

Τον Δεκέμβριο του 2015 τοποθετήθηκε αντίγραφο της στήλης στην αρχική της τοποθεσία στους Δελφούς, το οποίο κατασκευάστηκε βάσει γύψινου αντίγραφου του πρωτότυπου στην Κωνσταντινούπολη, το οποίο είχε δημιουργηθεί τη δεκαετία του 1980 από τον αρχαιολόγο Πέτρο Θέμελη.

蛇柱Column of the Serpent — easycheneasy @ Flickr

Βιβλιογραφία

• Freely, J., Istanbul 1, Myth to Modernity, Selected Themes, 23-24.
• Κολώνια, Ρ., Το Αρχαιολογικό Μουσείο Δελφών, Αθήνα 2006
• Menage, V.L. (1964). "The Serpent Column in Ottoman Sources",Anatolian Studies, Vol. 14: 169–173.
• Madden Thomas F., "The Serpent Column of Delphi in Costantinople: Placement, Purposes, and Mutilations", Byzantine and Modern Greek Studies 16 (1992), 111-145.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• (Αγγλικά) Τρισδιάστατες αναπαραστάσεις της στήλης με τον χρυσό τρίποδα, Byzantium 1200
• (Αγγλικά) Φωτογραφικό υλικό υψηλής ανάλυσης της στήλης για ανάγνωση των επιγραφών, University of Oxford, Centre for the Study of Ancient Documents
• Περιγραφή και φωτογραφία του αντίγραφου της στήλης που τοποθετήθηκε στους Δελφούς, Εφημερίς ΦΩΚΙΣ